Nëse Kadaresë i është dashur që ta botojë pikërisht në gjermanishte romanin “E penguara”?
Nuk besoj.
Së paku kështu kam përshtypjen kur lexoj kritikat .
Dhe sidomos pas suksesit marramendës (në gjermishte) të ” Muzgut të Perëndive të Stepave”…
Nëse Kadaresë i është dashur që ta botojë pikërisht në gjermanishte romanin “E penguara”?
Nuk besoj.
Së paku kështu kam përshtypjen kur lexoj kritikat .
Dhe sidomos pas suksesit marramendës (në gjermishte) të ” Muzgut të Perëndive të Stepave”…
Mirë kur shkëputesh nga aktualiteti.
Keq kur sheh/lexon gjëra me vonesë.
Intervista me Kadarenë në të shtunën e kaluar në Lit. Welt.
Botimi i së Përndjekurës në gjermanishte them që s’do ta korrë suksesin e romanit të Stepave.
Por… dhe tani vjen, të jetë kjo intervistë e Ismailit dhënë Welt-it shenja që do ta merr çmimin e vitit nga Welt?
Diçka, më thotë që po!
Është koha që për shkrimtarin më të njohur shqiptar Ismail Kadarenë të thuhen ca gjëra. 80 vjeçari i lindur në qytetin e gurtë të Gjirokastrës, i cili përpos tij, bijve të shqipes u dha edhe dy personalitete tjera historike në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar, diktatorin Enver Hoxha dhe themeluesin e gjuhës letrare shqipe Eqrem Çabejn, pos që i mbijetoi si njërin ashtu edhe tjetrin sot është një prej autorëve më të rëndësishëm të gjallë të Kontinentit.
Kadare në Gjermani nuk është emër i panjohur. Përkundrazi. Qysh në kohën e ndarjes së vendit veprat e tij u botuan edhe tek Shtëpia Botuese “Volk und Welt” në Berlinin lindor por edhe në “Malik” apo “Residenz” e mëpas edhe si botime xhepi në “dtv”. Sidoqoftë, pas rënies së Perdes së Hekurt me autorin shqiptar ngjau diçka e çuditshme, për të mos thënë e papërsëritshme. Atbotë, shkrimtarë të njohur dhe pak më të njohur shqiptarë, të shtypur dhe aso që donin të shiteshin si të tillë, me rënien e regjimit të Enver Hoxhës flisnin për vepra që kishin shkruar, tregonin që s’kishin mundur t’i botonin, rrëfenin për atë sesi vetëm ata mund ta shpjegonin ferrin nëpër të cilin shqiptarët kishin kaluar për katër dekada me radhë, që ata ishin të vetmit disidentë edhepse diç e tillë në Shqipëri ishte poaq e pamundur sa është e pamundur sot të jesh disident në Korenë Veriore të Kimit.
Kasëm Trebeshina apo Kapllan Resuli nga Shqipëria, por edhe Arshi Pipa, Bilall Xhaferi dhe Martin Camaj arritën deri në Amerikë apo Gjermani. Të gjithë këta patën çdo shans të mundshëm si të gjithë autorët tjerë emigrantë nga Europa Lindore apo Juglindore t’i bënin publike veprat e tyre. Por asnjëri prej nuk arriti kurrë ndonjë sukses që mund të përmendet. Apo sukses quhej fakti që arrinin të botonin bile diçka.
Në grupin e letrarëve të cilët pas rënies së regjimit ishin edhe shkrimtarë të gjeneratës së re të cilët formimin e tyre e kishin arritur gjatë regjimit të Enver Hoxhës dhe tashti mund të botonin. Pas vdekjes së Hoxhës disa prej tyre ishin mysafirë të trukuar në oborrin e vejushës së Diktatorit. Detyra e të rinjve do të duhej të ishte që veprat e legjendarit Ismail Kadare që po “plakej” të difarmoheshin sepse ato ishin kritika implicite dhe tepër të rafinuara ndaj regjimit. Këtë përpiqeshin ta bënin herë publikisht e herë në sallone letrare të Parisit apo Frankurtit, Munihut, Vjenës a Zürichut. Kështu ngjau që në fillim të viteve 90, me shpresa të mëdha lexoheshin këta autorë të ri, mes tyre Besnik Mustafaj, Ardian Klosi, Fatos Lubonja. Si pengesë të tyre kryesore drejt lavdisë, me një gotë verë apo manuskript të shkriftë në duar, librat e tyre të botuara në gjermanishte, frëngjishte apo anglishte, dolën të jenë një letërsi mëse e pafuqi.
Mirëpo dëmi ishte shkaktuar. Të rinjtë, me apo pa vetëdije, ishin instrumentalizuar dhe Ismail Kadarenë e kishin stampuar si protegé të Enver Hoxhës. Për të mos thënë edhe si gjoja emblemën kulturore të regjimit komunist. Vetëm pasi u kuptua që yjet e ri të qiellit letrar shqiptar nuk e kanë fijen e shkëlqimit, filloi të ndjehet mungesa e të madhit dhe moçmit Kadare- para së gjithash në tregun letrar gjerman dhe jo më pak gjatë viteve 90 në kohën e luftës së Kosovës në fundshekullin e kaluar.
Kjo sepse Kadare, shqiptari dikur i privilegjuar me shtëpi botuese si në DDR ashtu dhe në Gjermaninë Perëndimore, kishte mbetur pa botues. Edhe sot e kësaj dite për njohësit e letërsisë shqipe është një prej mistereve të mëdha sesi erdhi deri aty që tregu letrar gjerman gjente kohën dhe investonte para me shpresë e pasion për autorë mediokër nga Ballkani dhe në të njejtë kohë librat e Kadaresë mezi gjindeshin në libari- për gadi dhejtë vite.
Shikuar nga prizmi i sotëm, duhet thënë që injoranca ndaj Kadaresë në Gjermaninë e viteve 90 duhet ta ketë patur edhe anën e saj pozitive. Sepse vetëm kështu erdhi tek oguri i mirë që “Projekti Ismail Kadare” të ftillohej nga botuesi legjendar zviceran Egon Ammann dhe atë në bashkëpunim me përkthyesin më të mirë nga gjermanishtja, Joachim Röhm-in. Kështu u fillua megjithatë me botimin e librave të Ismail Kadaresë, një nga një nga një dhe vit pas viti. Prej vitit 2001 deri në vitin 2010 u ribotuan apo edhe dolën për herë të parë 9 tituj të rëndësishëm në mënyrë që pas shuarjes së Ammann Verlag këtë punë ta merrte dhe me të njejtin përkushtim vazhdon ta bëjë S. Fischer Verlag në Frankfurt.
Por, dhe këtu, edhepse Ismail Kadare është i pranishëm tash 15 vite në tregun letrar gjermanofolës letrar njeriu mund të konstatojë: një mungon, njëri mungon, vet Ismail Kadare! Mungon në televizione, radio, gazeta gjermane, ku flitet për letërsinë e librat, mungojnë kritikat e mëdha, mungon në festivale e shtëpitë e mëdha të letërsisë. Mungojnë edhe çmimet e mëdha të cilat sidomos Gjermania i ka me aq bollëk. Në Frankfurt, Berlin, Leipzig, ku Kadare është një i njohur i madh por i cili sërish lihet në qetësi dhe nuk ngjet konfrontimi me veprën e tij. Thënë edhe më ndryshe, janë pothuajse të njejtat gazeta (përfshirë edhe këtë gazetë) dhe pak a shumë të njejtët kritikë letrarë ata që për vite të tëra janë marrë dhe vazhdojnë të merren gjerësisht me Ismail Kadarenë, duke provuar që lexuesit t’ia shpjegojnë botërat e këtij autori të madh.
Njëkohësisht, tregu letrar gjerman vazhdon gjumin kur ky shkrimtar është në pyetje. Por pse? Dhemb dhe çudit: Kadare, Kalorësi i Legjionit të Nderit në Francë, Kadare, fituesi i parë ndërkombëtar i Man Boooker Prize, Kadare fituesi Princit të Asturias, Kadare, fituesi i Jerusalem Prize, dhe Kadare, tash e sa vite top favoriti për Çmimin Nobel, ende vazhdon të mos merr çmimet e mëdha letrare në Gjermani.
Mjaft më me ankesa, sepse kemi rastin të festojmë diçka. Një përkthim dhe botim të ri nga Kadare. Dhe pikërisht në këtë libër flitet për temën tonë, letërsinë dhe zanatin në fjalë, për autorët dhe botën e tyre. Dhe sërish, s’ka si të jetë ndryshe, për diktaturën dhe totalitarizmin. Me këtë “Muzgu i Perëndive të Stepave” përkthyer me shije prej shqipes nga Joachim Röhm, kemi në gjermanishte një prej botimeve qendrore nga ky autor.
Do ta njohim këtu një Kadare krejt tjetër, para së gjithash për shkakun që asnjë nga romanet e tij nuk është më autobiografik siç është ky. Mendimtari shqiptar flet këtu për veten si shkrimtar të shekullit 20. Tregimi është i vendosur në Moskën e fundviteve 50, ku përfaqësuesit e letërsisë në Bashkimin Sovjetik dhe republikat e saj janë mbledhur brenda kulmit të një shtëpie për letërsi apo shkrimtar- Institutit Maksim Gorki. Të gjithë të ngarkuar me dy çmeduri. Mësimin dhe ushtrimin e zanatit letrar që për qëllim ka çuarjen në lavdi dhe me këtë pavdekësi. Dhe duhet të mësojnë t’i shërbejnë ideologjisë dhe kolektivit. Dhe sado që kjo ideologji nga jashtë jashtë quhet e njihet si e kuqe në fakt nuk është gjë tjetër pos një të përhiture depresive e cila ndjehet ngado. Prej apartamenteve të shkrimtarëve të cilët jetojnë pranë njëri tjetrit në një kulm e deri tek eskapadat e tyre në alkohool e shkëmbime shoqesh. Këtu pra, në Institutin Maksim Gorki, duhet të mësohet edhe zeja e propagandës së jo individualitetit të individit: një pamundësi në të cilën secila qenie njerëzore që shkruan vetëm mund të dyshojë.
Rrëfimi në fjalë, qe botuar si një tregim në një revistë letrare dhe vetëm mëpas si roman në vitin 1981 së pari në Francë. Dhe vetëm pas këtij leximi më është bërë e qartë se sa i rëndëishëm dhe çfarë mësimi ishte për Kadarenë qëndrimi në Moskë ku duhet të ketë ndryshuar pikëpamjet për botën, ku duhet të ketë mësuar peshën e fjalës, dhe ku kishte parë domosdoshmërinë të mos ndahej nga ky manuskript. Më shumë se 18 vite është marrë Kadare me këtë tekst duke u ballafaquar me gjeografinë dhe zotërat e dalur nga stepat ruse dhe ata që veten e shohin si krijuesit e tyre.
Për adhuruesit e Kadaresë ky roman është i rëndësishëm sepse do të përjetojnë autorin e tyre krejt tjetër- autobiografik dhe ironik. Për kundërshtarët e Kadaresë, ata pra që atij i bëjnë akuzën e afërsisë me regjimin dhe komunizmin ky libër mund të jetë një lektyrë dhe leksion për atë sesi autori shqiptar e përjeton dhe përshkruan regjimin komunist. Të habitur dhe mrekulluar do të jenë edhe ata që nuk e kanë lexuar kurrë Kadarenë por për këtë duan ta dijnë sesi ka funskionuar një kamp për zanatin e shkrimtarëve. Dhe do të çuditen se sa pak dallime ka mes Qendrave për Creative Writing të kësaj jete me atë jetë të para 50 viteve. Sepse janë të njejtat ëndërra, synime e dëshpërime. Sqimataria deri në narcizëm, përfoljet dhe përgjimet, xhelozia dhe shtirja. Vetëm aspekti i tmerrit, spiunimit të ndërsjellë, do të duhej t’ua kalonte plaçkitësve të sotëm të ideve.
Fjala është për kohën Bashkimit Sovjetik të shekullit të kaluar. Tepër larg, pjesërisht si fantazmagori- prandaj edhe më shumë fantazmagori- kaq e njohur. Sespse sot përgjimi është edhe më jopersonal, ubikuitar, teknik, anonim. Dhe sërish, kur Kadare këtu tregon për veten dhe përjetimet e tij nga shekulli i kaluar, nuk e prek vetëm atë kohë, por edhe kohën në të cilën jemi duke jetuar: Totalitarizmin e Perandoritë, profetët e lexuesit e ëndërrave, mitet dhe ndeshjen e civilizimeve. Përkundër kësaj dhe pikërisht për këtë shkak na del në këtë roman të mrekullueshëm të Kadaresë një individ i pakrahasueshëm, një shkrimtar inteligjenca krijuese dhe ngrohtësia njerëzore e të cilit triumfon mbi të gjitha. Ngushëllim më të madh nuk mund të ketë!
Es ist an der Zeit, einige Dinge über den wichtigsten albanischen Schriftsteller zu sagen, über Ismail Kadare. Geboren wurde er in der felsigen Stadt Gjirokastra im Süden Albaniens. Dieselbe Stadt übrigens, wo auch zwei andere wichtige „Söhne der Adler“, die beiden anderen bekanntesten Persönlichkeiten der albanischen Geschichte der zweiten Hälfte des letzten Jahrhunderts zur Welt kamen: Diktator Enver Hoxha und der Begründer des literarischen Albanisch, Eqrem Çabej. Kadare überlebte sie beide und gilt heute als einer der bedeutendsten Autoren auf dem europäischen Kontinent.
In Deutschland war der Schriftsteller durchaus kein Unbekannter. Schon während der Zweiteilung des Landes wurden seine Werke sowohl beim Verlag Volk und Welt in Ost-Berlin veröffentlicht, als auch im Westen, im Malik und im Residenz-Verlag, sowie später mit Taschenbuchausgaben bei dtv.
Doch vor allem nach dem Fall des Eisernen Vorhangs geschah mit dem albanischen Autor etwas Seltsames, um nicht zu sagen, etwas Unerhörtes. Damals, nach dem Sturz des Enver Hoxha-Regimes, begannen bekannte und weniger bekannte albanische Autoren, solche, die Repressionen erfahren hatten und andere, die als sich als solche ausgaben, über ihre verfassten und noch nicht erschienenen Werke zu sprechen, und darüber, wie nun, da die Zeit der Demokratie angebrochen sei, sie allein, die albanisch kommunistische Hölle erklären könnten, in denen die Albaner vier Jahrzehnte lang gelebt hatten. Überdies verbreiteten sie mitunter die Behauptung, die einzigen Dissidenten im Land gewesen zu sein, obwohl so etwas in Albanien gar nicht möglich war, wie es heute unmöglich wäre, Dissident unter Kim in Nordkorea zu sein.
Mit solchen Erklärungen aber sind Kasëm Trebeshina oder Kapllan Resuli aus Albanien, aber auch Arshi Pipa, Bilall Xhaferi und Martin Camaj allesamt nach Amerika oder Deutschland ausgewandert. Obwohl sie dort jede Chance hatten, ebenso wie andere in der Emigration lebende osteuropäische und südosteuropäische Autoren, ihre Werke publik zu machen, war doch kaum einer von ihnen inzwischen in der Lage, nennenswerte Erfolge zu erzielen. Erfolg sahen einige bereits in der Tatsache, dass sie überhaupt etwas veröffentlichten.
Zur Literatengruppe nach dem Zusammenbruch des Regimes gehörten auch junge Autoren der neueren Generation, die ihre Bildung noch unter Enver Hoxha erhielten und nun veröffentlichen konnten. Nach Hoxhas Tod wurden sie trickreich von der Witwe des Diktators, Nexhmije Hoxha, hofiert. Aufgabe der Jüngeren sollte es sein, die bedrohlichen, weil implizit und hochraffiniert regimekritischen Werke des legendären, alternden Ismail Kadare zu diffamieren, sowohl in der Öffentlichkeit wie in den Literatursalons von Paris oder Frankfurt, München, Wien oder Zürich. So kam es, dass man die jungen Autoren, Anfang der 1990er Jahre noch allesamt Unbekannte, zunächst mit erwartungsvoller Hoffnung las, darunter Besnik Mustafaj, Ardian Klosi, Fatos Lubonja. Als Haupthindernis für ihren Ruhm, ob mit einem Glas Wein oder mit lehmfleckigen Manuskripten in Händen, die bald teils auf Deutsch, Französisch oder Englisch gedruckt wurden, erwies sich gleichwohl, dass sie im Grunde häufig recht kraftlose Literatur verfassten.
Der Schaden aber war angerichtet. Die Jüngeren hatten sich, bewusst oder unbewusst, instrumentalisieren lassen und Ismail Kadare als Protegé von Enver Hoxha gebrandmarkt, ja, als angeblichen Vorzeige-Kulturschaffenden des kommunistischen Regimes. Erst als man erkannte, dass die neuen Sterne am literarischen Himmel Albaniens kaum Leuchtkraft entwickelten, begann der große, alte Kadare schmerzlich fühlbar zu fehlen – vor allem auf dem deutschen Büchermarkt, und nicht zuletzt während der inneralbanischen Konflikte der 1990er Jahre wie während des Kosovo-Krieges Ende des letzten Jahrhunderts.
Inzwischen nämlich stand Kadare, der einst privilegierte Albaner mit Verlagen in der DDR und in Westdeutschland, gänzlich ohne deutsche Verleger da. Noch heute ist es für Kenner der albanischen Literatur eines der großen Geheimnisse, wie es dazu kommen konnte, dass der deutsche Literaturbetrieb Zeit, Geld und Lust genug haben konnte für mittelmäßige Autoren vom Balkan und Hoffnung in diese investierte, und dass zugleich der nobelpreisverdächtige Kadare kaum lieferbar war – fast zehn Jahre lang.
Aus heutiger Sicht kann man sagen, dass die Ignoranz gegenüber Kadare auf dem deutschen Literaturmarkt in den 1990er Jahren auch ihre positive Seite besaß. Denn nur so kam es zu dem Glücksfall, dass das „Projekt Ismail Kadare“ von dem legendären Schweizerischen Verleger Egon Ammann übernommen werden konnte, noch dazu in Zusammenarbeit mit dem wohl besten deutschen Übersetzer aus dem Albanischen, dem in Stuttgart lebenden Joachim Röhm. So wurden nun doch wieder Bücher Kadares, eines nach dem anderen, Jahr um Jahr, auf Deutsch veröffentlicht. Von 2001 bis 2010 legte Amman ganze neun Titel neu auf oder veröffentliche sie zum ersten Mal. Als Egon Ammann seinen Verlag schloss, übernahm dann der S. Fischer Verlag die Aufgabe mit gleichem, lobenswertem Engagement.
Und doch – obwohl Kadare also seit gut fünfzehn Jahren im deutschsprachigen Raum wieder präsent ist, eines fehlt, einer fehlt: Genau Ismail Kadare selber! Wo im deutschen Fernsehen, im Radio, in den Feuilletons, über Literatur und Bücher gesprochen wird, fehlen ausführliche Kritiken. Kaum je wird der Literat eingeladen in deutsche Literaturhäuser oder auf Literaturfestivals. Ebenso fehlen die großen Preise, vor allem in Deutschland doch so reichlich vorhanden. So ist Kadare in Frankfurt, Berlin, Leipzig zwar wieder ein großer Bekannter, den man aber zugleich lieber in Ruhe lässt, mit dessen Werk man sich nicht konfrontiert. Es sind denn auch fast immer dieselben Zeitungen (einschließlich dieser), und so ziemlich jedesmal dieselben Literaturkritiker, die sich seit Jahren mit Ismail Kadare beschäftigen, und versuchen, den Lesenden die Welten des großen Autors näher zu bringen.
Gleichwohl, der Literaturbetrieb liegt, was ihn betrifft, im Schlaf. Warum nur? Es tut weh und es ist verwunderlich: Kadare, der Ritter der Ehrenlegion in Frankreich, Kadare, der erste Träger des Man Booker International Prize, Kadare, der Prinz von Asturien, Kadare, Gewinner des Jerusalem Prize, und Kadare, seit Jahren als Top-Favorit für den Nobelpreis für Literatur gehandelt, war noch nirgends in Deutschland auf den Podien der Preisträger zu sichten.
Genug der fragenden Klagen, denn es gilt auch, etwas zu feiern. Eine neue Erstübersetzung eines Buches von Kadare ist da. Diesem Buch geht es genau um unser Thema, um die Literatur und deren Betrieb, um die Autoren und deren Welt. Und, wieder, wie könnte das anders sein, um sein Lebensthema, um die Diktaturen, den Totalitarismus. Mit Kadares vorzüglich von Röhm übersetztem Roman „Die Dämmerung der Steppengötter“ erscheint jetzt also erstmals in deutscher Sprache, was ich für eines seiner zentralen Werke halte.
Kennenlernen können wir hier einen völlig anderen Kadare, vor allem, da kein anderer seiner Romane so autobiographisch angelegt ist wie dieser. Der albanische Denker spricht hier über sich als Schriftsteller im 20. Jahrhundert. Erzählt wird von Moskau Ende 1950er Jahre, wo die Vertreter der Literatur der Sowjetunion und ihrer Republiken unter dem Dach eines Literatur- oder Schriftstellerhauses vereint sind, des Maxim-Gorki-Institutes. Alle sind sie beladen mit zweierlei Wahnsinn. Sie sollen einerseits den Schreibberuf erlernen und ausüben, der sie als Individuum zu Unsterblichkeit führt. Und sie sollen andererseits selbstlos der kommunistischen Ideologie dienen, dem Kollektiv. So sehr die Ideologie von außen auch als rot und grell dargestellt wird, in ihrem Inneren birgt sie nichts weiter, als ein depressives Grauen, das überall zu spüren ist. Im Roman zu erleben ist die Atmosphäre in den Apartments der Schriftsteller, die in der Moskauer Nachbarschaft des Protagonisten wohnen, zu hören ist von ihren Alkoholeskapaden und den Wechselfällen der Liebe zu ihren Gespielinnen. Hier, im Maxim-Gorki-Institut, sollten sie das disparate Handwerk der kreativen Propaganda erlernen, der individuellen Nicht-Individualität: Eine Unmöglichkeit, an der jeder schreibende Mensch nur verzweifeln kann.
Das hier Dargestellte war zuerst erschienen als Erzählung in einer literarischen Zeitschrift, und erst 1981 in einer längeren Fassung als Roman in Frankreich. Nach dem Lesen dieses Buches wurde mir klar, wie sehr der Aufenthalt in Moskau für Kadare eine Lehre war, die seine Weltsicht veränderte, ihm beibrachte, wie das Wort zu wiegen ist, und ihm vor allen Dingen die Notwendigkeit vermittelt hat, sich von diesem Manuskript nicht zu trennen. Über achtzehn Jahre hinweg sprach Kadare darüber, mit welch einer Geographie und welchen Göttern er es zu tun hatte – mit den russischen Steppen und denen, die sich dort für die Schöpfer hielten.
Gerade den Verehrern Kadares wird der Roman eine völlig andere Seite seiner Selbst offenbaren – seine selbstreflexive, persönliche Seite, gepaart mit scharfem, kritisch-bitterem Humor. Kadares Gegner, die ihm Nähe zum kommunistischen Regime vorwerfen, können hier erkennen, wie sehr dieser albanische Autor mit völlig klarem Kopf und auf ebenso deutliche, wache Weise das Regime, das System erlebte und beschreibt. Staunend gepackt sein können auch diejenigen, die noch nie Kadare gelesen haben, und die wissen wollen, wie sich das Leben in einem solchen kommunistischen Schriftsteller-Handwerk-Camp abgespielt hat. Sie werden sich dennoch wundern, wie wenige Unterschiede zu heutigen Creative-Writing-Centers dieses Leben vor fünfzig Jahren in einigen Aspekten aufweist. Da finden sich dieselben Träume, Ziele, Enttäuschungen. Da bekämpfen sie einander in ihren Eitelkeiten, Narzissmen, Heucheleien und Spötteleien. Allein beim Aspekt der gruseligen, gegenseitigen Bespitzelung dürfte das Maxim-Gorki-Institut die heutigen Ideenräuber unter Autoren um einiges überboten haben.
Die Rede ist von den Zeiten der Sowjetunion des letzten Jahrhunderts. Sehr fern, teils gespenstisch, und doch – umso gespenstischer – in manchem auch vertraut. Heute indes scheint Überwachung unpersönlicher, ubiquitärer, technischer, anonymer. Und doch, wenn Kadare hier über sich und sein Erleben Auskunft gibt, berührt er nicht nur das vergangene Jahrhundert, sondern auch das Zeitalter, in dem wir gerade leben: Totalitarismus und Imperien, Propheten und Traumdeuter, Mythen und das Aufeinanderprallen von Zivilisationen. Trotz alledem, in alledem begegnet uns mit diesem wunderbaren Roman Kadares ein unvergleichliches Individuum, ein Schriftsteller, dessen schöpferische Intelligenz und menschliche Wärme über alles das triumphiert. Größeren Trost kann es kaum geben.
Ismail Kadare, Die Dämmerung der Steppengötter, Roman, aus dem Albanischen von Joachim Röhm, 206 Seiten. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main, 2016.
Muzgu i Perëndive të Stepës m’i shkon muzgut të një vere të gjatë- sidomos të një shtatori pa shi, pa re, pa erë… Deri sot. E edhe sot disi në luhatje: ngapak re me ajër të freskët, ngapak paralajmërim për perëndimin e verës dhe ngapak pritje për të hirtën e cila do ta pushtojë këtë qiell me muaj e muaj të tërë.
As Muzgu i Kadaresë nuk mbaron as vjeshta kaq e paralajmëruar nuk fillon.
Së paku jo deri në orët e vona të mbrëmjes…
Në tavolinën e punës gjej bocat e “Muzgu i perëndive të stepave” nga Kadare të cilat FAZ- i m’i ka dërguar. I përkthyer në gjermanishte.
Del në tregun gjerman, austriak e zviceran në fund të këtij muaji.
Duhet ta lexoj dhe recensoj këtë libër.
Duhet, duhet, duhet..
Duhet edhe të vdes.
Lexoj shpejt: Kadare në Kosovë. Saktësisht në Pejë. Merr një çmim, shpallet qytetar nderi, rrethohet dhe sa shoh nga fotografitë admirohet nga lexuesit.
Të gjithë flasin për lidhjen e tij me Azem Shkrelin. S’e gjej në ato vështrime të shkurtëra dhe foto të mangëta askund. Pjesën për Ismailin e Azemin. Udhëtimin e tyre në Prishtinë e mëpas Pejë e Rugovë… E kam fjalën për librin e Helenës “Kohë e pamjaftueshme” për Ismailin…
Që Ismaili e njeh Kosovën mirë dhe e din kush është kush atje flet edhe ky detaj: pranon ftesën për Azemin sepse edhe e ka patur mik edhe e ka respektuar. Dhe para së gjithash e ka ditur rolin e Azemit në e për kulturën e Kosovës. Pejanët duhet përgëzuar për këtë ftesë…
Vazhdoj të mbetem me misterin për Prishtinën, politikanët e Prishtinës… s’ka dashur Ismaili t’i takojë apo s’kanë patur kohë ata ta takojnë. Them të jenë të dyjat ngapak.
Më shumë është e para. Sepse do të vraponin edhe ata pas ambasadorit amerikan në Pejë për ca foto me Kadarenë të cilat vazhdojnë t’u mungojnë: dëshpërimisht.
Është 28 Janar dhe mbrëmje.
Tërë ditën në shtëpi: filma, gazeta.
Lexoj me kuriozitet urimet publike të mediave kryesisht gjermanofolëse por edhe atyre në gjuhën shqipe.
Dua të bëj një kolumnë për gazetën dhe shoh që nga Kosova asnjë prej udhëheqësve politikë s’e ka uruar.
Tmerrohem e pikëllohem. Me injorancën e tyre.
Dhe arrij tek përfundimi: vetëm të vdekur i duan ata që s’janë me ta dhe sidomos ata që shkruajnë!
Shoh që telefoni më ka cingërruar disa herë. Numër që s’e njihja. Mëpas lexoj një mesazh. Ishte shefi në detyrë, shefi i ditës, i faqeve të Kulturës së gazetës Frankfurter Allgemeine Zeitung të cilin e njoh tash e sa vite. E thërras dhe fillojmë bisedën për Urimin të cilin ai më propozonte që t’ia bëja në faqet e FAZ-it për numrin e sotëm.
I them që s’mundem sepse kam diçka të them… dhe mendoj që s’do t’i takonte pikërisht vegjëlisë sime ta uroj…
Ju mund të thuani çdo gjë dëshironi dhe këtë gjë e keni bërë tash 17 vjet në gazetën tonë, më kundërvihet redaktori.
Nuk mundem sepse i kam uruar tek kolegët tuaj në Neue Zürcher Zeitung para dhjetë vitesh kur i pat mbushur 70 vjet, i them unë paksa i hutuar.
E di që keni shkruar para dhjetë vitesh për të. Por tani kanë kaluar dhjetë vite…, më përgjigjet ai.
Pikërisht për këto vite është fjala, i them unë paksa me mëdyshje nëse vërtetë e dinte që kam shkruar para dhjetë vitesh.
Tani, si të doni ju. E dini që gjithmonë do jeni pjesë e kësaj gazete, më thotë ai.
Prandaj i them unë. Prandaj kam pak frikë dhe të nisi të bërtas në një gazetë e cila më ka rritur ngase jam aq i hidhëruar…, i them unë.
Pse jeni i hidhëruar, më pyet ai.
Sepse prej para 10 vitesh që e kam uruar, Nobelin s’e mori ende. Por Kadare u nderua me Çmimin Man Booker International, është bërë Princ i Asturias, së fundmi mori edhe Çmimin Shtetëror të Izraelit për Letërsi… Për çmimet në Francë as të mos flasim. Kurse ne gjermanët disi s’e kemi nderuar me Çmimin Kryesor- atë Paqes.
Përshëndetemi përzemërsisht. Dhe e mbyllim bisedën me premtimet e dyanshme që së shpejti edhe do shihemi.
Tërë dita më shkon me “Mentalistin”.
Një shëti e gjatë në mbrëmje.
Para se të shkruaj shoh portretet e para për Ismailin (Kadare) në agjensitë gjermane të lajmeve.
“Kandidati i Përjetshëm”- fjala është për Nobelin. Diçka mes keqardhjes e shpotisë. Diçka që Ismaili- sa e njoh- e urren.
598 fjalë të shkruara pa ndonjë mund të madh.
Nëse vlejnë diçka? S’ka asnjë rëndësi.